Integracyjny charakter relacji między prawem i emocjami, grant OPUS Narodowego Centrum Nauki (2018-2021) – kierownik: dr hab. Marta Soniewicka.
Dynamiczny rozwój współczesnych nauk kognitywnych i psychologii znacząco wpłynął na pogłębienie wiedzy o emocjach i ich społecznej roli. Badania te wskazują, że emocje odgrywają znaczącą rolę, w naszym procesie poznania, w formułowaniu przez nas sądów, w kształtowaniu naszych postaw i w motywowaniu nas do działania. Z tych też względów należy przyznać emocjom znaczenie także w sferze publicznej i uznać ich role w tworzeniu, stosowaniu i egzekwowaniu prawa. Interdyscyplinarne badania dotyczące emocji pomagają w zrozumieniu procesu podejmowania decyzji i ludzkiego zachowania, przyczyniając się do rozwoju nauk społecznych, w tym ekonomii i prawa, co zostało docenione przez Komitet Noblowski, przyznający w tym roku Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii behawioralnej dla Richarda Thalera. Proponowany projekt badawczy nie ogranicza się do uwzględnienia emocji w ekonomicznej analizie prawa. Ogólnym, znacznie ambitniejszym, celem projektu jest badanie fundamentalnych zagadnień dotyczących rozumienia roli emocji w tworzeniu prawa, wpływu emocji na pojęcie prawa, jego uznanie, stosowanie, egzekwowanie, efektywność, jak i na argumentację prawniczą i rozumowanie prawnicze. Projekt obejmuje szerokie badania dotyczące roli prawa w odzwierciedlaniu, kanalizowaniu, wyrażaniu i wspieraniu emocji. Zwraca też uwagę na potencjalne zagrożenia, wiążące się z instrumentalnym wykorzystywaniem emocji w prawie lub przez prawo, co może prowadzić do populizmu, manipulacji i wielu nadużyć. Relacja między prawem i emocjami jest dwustronna i dynamiczna. Znaczy to, że z jednej strony prawo potrzebuje pewnych pozytywnych, społecznych emocji, by dobrze funkcjonować. Z drugiej zaś, instytucje prawne mogą wpływać na emocje, umacniając je i wspierając ich pojawianie się. Ten problem nie zyskał jak dotąd należytej uwagi w literaturze. Projekt zamierza wypełnić tę lukę, badając dogłębnie pozytywne emocje społeczne i ich silny związek z instytucjami prawa.
Teorie tekstu prawnego, grant OPUS Narodowego Centrum Nauki (2018-2021) – kierownik: dr hab. Wojciech Cyrul
Jednym z fundamentalnych problemów we współczesnej dyskusji nad informatyzacją prawa jest brak adekwatnej teorii tekstu prawnego, która z jednej strony zdolna byłaby opisać i wyjaśnić problematykę związków istniejących pomiędzy procesami tworzenia i interpretacji tekstów prawnych w globalizującym się świecie, a z drugiej strony dawałaby możliwość oceny wpływu nowych technologii informacyjnych na istniejące w tym zakresie paradygmaty funkcjonujące w kulturze prawnej. Brak jest również kompleksowych i wielopłaszczyznowych badań nad samym pojęciem tekstu prawnego oraz nad tekstem prawa rozumianym jako tekst współczesnej kultury prawnej. Stworzenie adekwatnej teorii tekstu prawnego, która uwzględniałaby wyzwania globalizacji prawa oraz społeczeństwa informacyjnego, jest jednak warunkiem rozwój badań w zakresie informatyki prawniczej oraz opracowania dedykowanych narzędzi informatycznych odpowiadających potrzebom praktyki prawniczej i legislacyjnej. Dlatego też, głównym celem projektu jest próba odpowiedzi na pytanie, jaka jest natura tekstu prawnego, co go upodabnia, a co odróżnia od innych rodzajów lub gatunków tekstów udostępnianych za pomocą Internetu. Na tej podstawie prowadzone będą rozważania o wpływie nowych mediów na teksty prawne oraz analizowany będzie problem możliwości i zasadności zastosowania w praktyce legislacyjnej oraz w praktyce prawniczej nowych metody systematyzacji, udostępniania, przetwarzania, analizowania i wizualizacji informacji, jakie zostały wypracowane w informatyce. Przedmiotem krytycznych rozważań objęty będzie także wpływ, jaki nowe technologie mogą wywierać na zasady techniki prawodawczej, tradycyjne systematyki prawnicze, koncepcje budowy tekstów normatywnych oraz na praktykę ich interpretacji. Na podstawie krytycznej analizy współczesnych teorii tekstu prawnego oraz teorii hipertekstu podjęta będzie próba obrony tezy o hipertekstowości tekstu prawnego, a w szczególności, że wraz z przeniesieniem źródeł prawa do cyberprzestrzeni tekst prawny stał się szczególnym rodzajem hipertekstu eksploracyjnego.
Architektura umysłu prawniczego, grant OPUS Narodowego Centrum Nauki (2018-2021) – kierownik: prof. dr hab. Bartosz Brożek.
Poznanie prawnicze jest poznaniem szczególnym. Z jednej strony, musi ono przypominać inne sposoby myślenia i wykorzystywać te same mechanizmy umysłowe, które przydatne są w matematyce, muzyce czy rozwiązywaniu codziennych problemów; z drugiej - nie można zaprzeczyć, że poznanie prawnicze ma swoje osobliwe cechy. Nie każdy może „myśleć jak prawnik“ - wymaga to długiego treningu i nabywanego z czasem doświadczenia. Co więcej, w odróżnieniu od rozumowań matematycznych, komponowania utworów muzycznych czy codziennych decyzji, istotna część myślenia prawniczego odbywa się w ramach obowiązujących regulacji prawnych, zarówno materialnych jak i proceduralnych.
Przez dekady filozofowie i psychologowie starali się określić, co jest „istotą“ czy też „podstawowym mechanizmem“ poznania prawniczego. W efekcie dysponujemy dziś licznymi, często wzajemnie sprzecznymi teoriami opisującymi sposób, w jaki myślą prawnicy. Niektórzy uczeni uważają, że decyzje prawne bazują na intuicyjnym przeczuciu (hunchu); inni twierdzą, że do decyzji tych docieramy konstruując logicznie poprawne argumenty z wykorzystaniem abstrakcyjnych norm prawnych zawartych w przepisach prawa; jeszcze inni uznają, że myślenie prawnicze jest ze swej istoty procesem argumentacyjnym, albo - w innej jeszcze tradycji - że jest to proces kolisty, który wymaga wzięcia pod uwagę nie tylko faktów konkretnej sprawy, ale całej tradycji prawnej.
Sytuacja ta domaga się wyjaśnienia, bo istnienie tak zróżnicowanych ujęć myślenia prawniczego jest metodologicznie niepokojące. Równocześnie zauważyć trzeba, że w ostatnich dziesięcioleciach nastąpił niebywały rozwój nauk kognitywnych, a szczególnie neurobiologii. Zakres, w jakim zmieniło się nasze rozumienie procesów psychicznych, uzasadnia wręcz mówienie o rewolucji kognitywnej. Wydaje się, że jest to znakomita okazja, by przemyśleć na nowo podstawowe założenia tradycyjnych teorii poznania w prawie. Tylko spójne ujęcie myślenia prawniczego, wykorzystujące zarówno argumentację filozoficzną, jak i teorie oraz dane eksperymentalne nauk kognitywnych, daje nadzieję na stworzenie układu pojęciowego pozwalającego na odpowiedzialne i systematyczne przebadanie rozmaitych form poznania prawniczego i relacji między nimi.
W związku z powyższym, głównym celem niniejszego projektu jest zbudowanie takiego układu pojęciowego, który nie tylko wyjaśniałby istnienie - i trwanie - niezgodnych ze sobą ujęć poznania prawniczego, ale otwierałby nowe pola badań w epistemologii prawniczej. Podstawowa hipoteza badawcza projektu głosi, że poznanie prawnicze polega na ciągłej współpracy trzech mechanizmów psychicznych: intuicji, wyobraźni i zdolności do konstruowania teorii. Intuicja interesuje filozofów prawa co najmniej od czasów pionierskich prac Leona Petrażyckiego i Josepha C. Hutchesona. Jednakże ostatnie postępy w psychologii i neurobiologii związane z badaniem nieświadomych procesów podejmowania decyzji rzucają nowe światło na to zagadnienie. Natomiast wyobraźnia rzadko bywa wspominana w traktatach poświęconych poznaniu prawniczemu. Jest to zaskakujące, jeśli zważy się, że wyobrażanie sobie rozmaitych sytuacji - ich mentalna symulacja - stanowi codzienne doświadczenie sędziów, innych praktyków prawa i studentów. Wreszcie, trudno zaprzeczyć, że świat prawnika jest światem językowym: akty prawne i decyzje sądowe są wszak komunikowane za pomocą tego medium. Naturze i granicom języka prawnego i prawniczego poświęcono wiele uwagi, bardzo rzadko jednak uwzględniając przy tym inne formy poznania prawniczego, czyli intuicję i wyobraźnię. Zasadnicza część projektu ma zatem na celu analizę tego potrójnego mechanizmu psychicznego: czy prawnicy wykorzystują wyobraźnię by wywołać - a może kontrolować - intuicyjne reakcje? Czy interpretacja prawa byłaby możliwa bez symulacji mentalnych? W jaki sposób abstrakcyjne pojęcia wpływać mogą na nieświadome decyzje podejmowane przez prawników?
Podkreśla się często, że myślenie prawnicze powinno być racjonalne. Ostatecznie tego oczekujemy od sędziów i innych praktyków prawa - by dostarczali nad uzasadnionych wyroków czy strategii procesowych. Pytanie tylko, w jaki sposób rozumieć należy racjonalność w prawie. Zwykle odpowiada się na nie wskazując jakiś normatywny standard myślenia lub działania; na przykład, sędzia powinien myśleć i działać w sposób bezstronny lub - w innym ujęciu - jego decyzje powinny maksymalizować dobrobyt społeczny. Jednak w ostatnich latach ekonomiści i filozofowie coraz częściej mówią o innym rodzaju racjonalności, określanym przez nich mianem racjonalności ekologicznej. Nie jest to cecha poglądów lub działań ludzi, ale właściwość instytucji społecznych. Jednostki są racjonalne ekologicznie wtedy tylko, gdy podejmowane przez nie decyzje - a w szczególności nieświadome decyzje intuicyjne - „dobrze pasują“ do istniejących struktur społecznych. W związku z tym, ostatnim celem niniejszego projektu jest analiza roli racjonalności ekologicznej w prawie i jej relacji do bardziej tradycyjnych ujęć racjonalnego poznania prawniczego. Analiza taka możliwa jest tylko na tle zunifikowanego modelu myślenia prawniczego, obejmującego współpracujące ze sobą mechanizmy intuicji, wyobraźni i zdolności do konstruowania teorii.
Rola psychologii potocznej w analitycznej filozofii prawa, grant SONATA Narodowego Centrum Nauki (2018-2021) – kierownik: dr Łukasz Kurek.
Główny cel projektu polega na ustaleniu, jaką rolę w analitycznej filozofii prawa odgrywa psychologia potoczna. Psychologia potoczna to zdroworozsądkowe poglądy dotyczące działania umysłu, które umożliwiają “czytanie w myślach” innych osób, czyli przypisywanie im intencji, przekonań lub innego rodzaju myśli na podstawie obserwowanego zachowania i innych przesłanek. Psychologia potoczna stanowi obecnie przedmiot zainteresowania głównie filozofów oraz psychologów, którzy próbują odpowiedzieć na pytanie o to, w jaki sposób jesteśmy w stanie poznać zawartość umysłów innych ludzi.
Zagadnienie wglądu w umysł innych ludzi jest kluczowe również w kontekście badań prowadzonych przez filozofów prawa, w szczególności w obrębie tak zwanej analitycznej filozofii prawa. Metoda badań prawa przyjmowana przez analitycznych filozofów prawa ma bowiem charakter interpretacyjny. Na tradycyjne, filozoficznoprawne pytania o relację prawa i moralności, naturę reguł i zobowiązań prawnych czy też o specyfikę refleksji nad prawem w porównaniu do innych dyscyplin naukowych, odpowiadają oni z perspektywy osób akceptujących i kierujących się w swoim działaniu regułami prawnymi (np. z perspektywy sędziów). Mówiąc inaczej, metoda ta opiera się na „czytaniu w myślach” adresatów reguł prawnych i metaforycznie określana jest niekiedy – zgodnie z propozycją Herberta Harta, ojca założyciela analitycznej filozofii prawa – przyjęciem wewnętrznego punktu widzenia na prawo.
Zgodnie z główną hipotezą badawczą projektu, interpretacyjna metoda analitycznej filozofii prawa opiera się na prawnym modelu umysłu, który stanowi modyfikację potocznego modelu umysłu. Prawny model umysłu stanowi rozwinięcie tego, co potocznie zakłada się w odniesieniu do działania umysłu, lecz zachowuje on główne założenia poglądów potocznych. Zbadana zostanie również kwestia spójności pomiędzy prawnym modelem umysłu a jego naukowym odpowiednikiem oraz konsekwencje ewentualnych niespójności pomiędzy tymi modelami umysłu dla wybranych zagadnień filozoficznoprawnych, w szczególności dla metodologii filozofii prawa, normatywności prawa oraz rozumowań prawniczych. Uzasadnienie podjęcia planowanych badań dotyczy doniosłości metodologicznej problemu modelu umysłu występującego w analitycznej filozofii prawa. Filozofia prawa boryka się bowiem w ostatnich latach z kryzysem, związanym, między innymi, z wciąż przyrastającą liczbą odpowiedzi na pytania o jej cel, metodę oraz zakres. Wiele z wątpliwości dotyczących interpretacyjnej metody filozofii prawa wynika z różnic, które dostrzec można porównując ją z metodą bardziej obiektywną, odrzucającą konieczność uwzględnienia punktów widzenia badanych osób i przyjmowaną zazwyczaj w naukach społecznych. W projekcie zakłada się, że napięcie pomiędzy prawnym modelem umysłu – przedstawiającym niezwykle rozbudowaną strukturę psychologiczną, zaprojektowaną w oderwaniu od ustaleń dotyczących faktycznych cech umysłu – a jego naukowym odpowiednikiem jest często niedostrzeganą bądź pomijaną przyczyną wątpliwości dotyczących statusu metodologicznego filozofii prawa.
Law & Neuroscience: A New Paradigm in the Philosophy of Law, grant w programie MISTRZ Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (2016-2017) – kierownik: prof. dr hab. Bartosz Brożek.
The project has two goals. The minor goal is to introduce ‘Law & Neuroscience’ into the Polish legal theory and philosophy. The major goal is to contribute to the ongoing international debates pertaining to the utilization of the findings of neurosciences in the law. Unlike in most projects devoted to law & neuroscience, the emphasis of the proposed research agenda will be on philosophical and conceptual rather than purely practical issues. The research part of the project will consist in analysing: (a) the methodological issues involved in the utilization of neuroscience in the law; (b) the question, whether neuroscience can inform research in legal ontology; and (c) the implications of the findings of neuroscience for the study of legal reasoning.
Prawne i etyczne standardy genetyki reprodukcyjnej, grant SONATA BIS Narodowego Centrum Nauki (2014-2017) – kierownik: dr Marta Soniewicka.
Projekt naukowy pt. „Prawne i etyczne standardy genetyki reprodukcyjnej” ma na celu podjęcie szczegółowej analizy istniejących standardów prawnych i etycznych, przyjmowanych lub proponowanych w genetyce klinicznej w odniesieniu do sfery ludzkiej prokreacji. Podstawowym celem projektu jest wskazanie głównych etycznych kontrowersji, pojawiających się w kontekście genetyki reprodukcyjnej i ustalenie granic prawnej interwencji w sferę ludzkiej prokreacji. W szczególności, celem projektu jest próba wypracowania spójnych założeń etycznych dla modeli regulacji genetyki reprodukcyjnej w Polsce. Przez genetykę reprodukcyjną rozumie się tu wszelkie badania i testy genetyczne przeprowadzane w celach reprodukcyjnych, obejmuje ona: diagnostykę prenatalną, preimplantacyjną diagnostykę genetyczną, oraz badania prekoncepcyjne (testy genetyczne na nosicielstwo pojedynczych wadliwych genów odpowiedzialnych za choroby potomstwa, takie jak mukowiscydoza). Przedmiotem badań będą między innymi takie zagadnienia jak: selekcja genetyczna, udoskonalanie genetyczne, prawa reprodukcyjne (w tym dostęp do reprodukcyjnych badań genetycznych i kryteria zastosowań), prewencja genotypowa i fenotypowa w medycynie.
Naturalizacja prawa, grant MAESTRO Narodowego Centrum Nauki (2012-2017) – kierownik: prof. dr hab. Jerzy Stelmach.
Przedmiotem badań prowadzonych w ramach projektu jest zagadnienie naturalizacji prawa, w szczególności w kontekście istotnych dla prawa ustaleń na gruncie psychologii oraz neurobiologii. Badania ukierunkowane będą na uzyskanie nowej wiedzy z zakresu metodologii wykorzystania osiągnięć tych nauk w nauce prawa. Ponadto, badania będą dotyczyły spójności presupozycji obecnych w nauce prawa oraz relewantnych dla prawa ustaleń nauk empirycznych.
Badania przewidziane w ramach projektu mają charakter pionierski tak na gruncie polskiej, jak i zagranicznej nauki prawa. Pionierski charakter projektu przejawia się nie tylko w kontekście podjętej tematyki badawczej. Szeroko zakrojone badania dotyczące zagadnienia naturalizacji prawa z perspektywy psychologii czy neurobiologii podejmowane są bowiem obecnie jedynie w niewielu ośrodkach na świecie. Oryginalny charakter projektu przejawia się również w przyjętej metodzie badawczej, której najbardziej istotną cechą jest interdyscyplinarność. Badania prowadzone będą bowiem z trzech perspektyw:
- filozoficznoprawnej,
- dogmatycznoprawnej,
- psychologicznej oraz neurobiologicznej.
Podstawowe cele badawcze projektu to analiza istniejących modeli naturalizacji prawa, zarówno współczesnych, jak i historycznych, a także wypracowanie nowego, interdyscyplinarnego modelu naturalizacji prawa. Badania mają również na celu analizę presupozycji obecnych w nauce prawa karnego oraz cywilnego w kontekście ustaleń psychologii oraz neurobiologii.
Granice wyjaśnienia naukowego, grant Fundacji Johna Templetona (2011-2014) – kierownik projektu: ks. prof. dr hab. Michał Heller; kierownik grupy badawczej 'Umysł i normatywność': prof. dr hab. Jerzy Stelmach.
Granice wyjaśnienia naukowego, grant Fundacji Johna Templetona (2011-2014) – kierownik projektu: ks. prof. dr hab. Michał Heller; kierownik grupy badawczej 'Umysł i normatywność': prof. dr hab. Jerzy Stelmach.
Celem projektu jest przeprowadzenie badań dotyczących granic wyjaśnienia naukowego z perspektywy różnych dyscyplin naukowych. Zagadnienie granic metody naukowej poddane zostanie analizie zarówno z perspektywy 'wewnętrznej' (w jaki sposób funkcjonuje na gruncie niektórych dyscyplin naukowych, takich jak fizyka, kosmologia, psychologia, neuroscience), jak i z perspektywy 'zewnętrznej' (metanaukowej, filozoficznej oraz teologicznej).
W ramach projektu działają trzy grupy badawcze: 'Fizyka i kosmologia', 'Filozofia i teologia' oraz 'Umysł i normatywność'. Kierownikiem grupy badawczej 'Umysł i normatywność' jest prof. dr hab. Jerzy Stelmach. Członkami grupy są przedstawiciele takich dyscyplin naukowych, jak neurobiologia, psychologia, psychiatria, czy filozofia (między innymi pracownicy Katedry kierowanej przez Prof. Stelmacha: dr hab. Bartosz Brożek, prof. UJ, dr hab. Wojciech Załuski oraz dr Łukasz Kurek).
Obszary badawcze grupy 'Umysł i normatywność':
1. Opracowanie metodologii pozwalającej na wykorzystanie nauk empirycznych (neurobiologii, psychologii oraz pokrewnych nauk zachowaniu) w teoriach filozoficznych.
2. Badania dotyczące normatywnego aspektu umysłu.
3. Badania dotyczące emergencji porządków normatywnych.
4. Badania dotyczące granic wyjaśnienia naukowego w naukach normatywnych.
Szczegółowe informacje o projekcie znaleźć można tutaj.
Advanced Master Programme of the European Academy of Legal Theory in European Legal Culture and Jurisprudence (AMELIE), międzynarodowy projekt finansowany przez Unię Europejską (2011-2013) - koordynator ze strony polskiej: dr Wojciech Cyrul.
W ramach projektu zorganizowane zostaną studia podyplomowe z zakresu teorii prawa. W projekcie udział bierze siedem uczelni:
- Uniwersytet Jagielloński
- Uniwersytet Wiedeński
- Uniwersytet Johanna Wolfganga Goethego we Frankfurcie nad Menem
- Uniwersytet w Lucernie
- Uniwersytet w Sztokholmie
- Wolny Uniwersytet w Brukseli
- Wolny Uniwersytet w Berlinie
Więcej informacji o projekcie znaleźć można tutaj.
Tworzenie i stosowanie prawa w ujęciu teorii komunikacji i zarządzania wiedzą, grant przyznany w ramach 40. konkursu na finansowanie projektów badawczych MNiSW (2011-2013) – kierownik: dr Wojciech Cyrul.
Badania prowadzone w ramach projektu mają na celu odpowiedź na takie pytania, jak:
- Czy istnieje związek między mechanizmami zarządzania wiedzą oraz sposobami jej komunikowania, a regułami procesu tworzenia i stosowania prawa?
- Jaki jest wpływ zmian zachodzących w technologii komunikacji na kształt regulacji prawnych?
Prawo z perspektywy teorii gier, subsydium Homing (2009-2010) – kierownik: dr hab. Wojciech Załuski
Game theory is a mathematical tool for analyzing strategic interactions. It has been successfully applied in many areas of natural sciences (especially, evolutionary biology) and social sciences (especially, economics and sociology). Game theory can also be an invaluable tool for researchers in law, for the simple reason that strategic interactions constitute a primary object of legal regulations studied within various branches of law. Moreover, not only does game theory offer fresh and unexpected insights regarding specific problems of various branches of law but also regarding various legal-philosophical problems. Its knowledge, then, can help advance the research of both students interested in legal dogmatics and students more inclined to legal philosophy.
The goal of the project is to present the solution concepts of game theory in the context of their various legal applications. The project is divided into three parts according to arguably three main types of legal applications of game theory. The first type of application is descriptive: solution concepts of game theory are interpreted here as enabling one to predict human behaviour. The second type is normative: solution concepts of game theory are interpreted here as enabling one to determine the content of axiological concepts. The third type is clarificatory: game theory is used here to clarify various legal problems which do not fall under the aforementioned two types.
Biojurysprudencja (2007-2010) – kierownik: prof. dr hab. Jerzy Stelmach
Analogia w prawie, subsydium Homing (2007-2008) – kierownik: dr hab. Bartosz Brożek
Studium wybranych koncepcji globalnej sprawiedliwości dystrybutywnej (2006-2007) - kierownik: prof. dr hab. Jerzy Stelmach, wykonawca: dr Marta Soniewicka (grant promotorski)
Studium wybranych koncepcji globalnej sprawiedliwości dystrybutywnej
Studium wybranych koncepcji globalnej sprawiedliwości dystrybutywnej (2006-2007) - kierownik: prof. dr hab. Jerzy Stelmach, wykonawca: dr Marta Soniewicka (grant promotorski)
Przedmiotem rozprawy doktorskiej jest problem sprawiedliwości dystrybutywnej w kontekście globalnym. Stawiam w pracy tezę, że konieczne jest wprowadzenie globalnej dystrybucji dóbr korygującej skrajne nierówności na świecie, co stanowi warunek rozwoju oraz efektywnej ochrony praw człowieka we wszystkich krajach. Mówiąc o potrzebie globalnej dystrybucji dóbr należy określić podmiot, na którym spoczywa ciężar dystrybucji, beneficjentów dystrybucji oraz zasadę dystrybucji.
Aby ukazać możliwe rozwiązania tych trzech podstawowych kwestii, dokonam systematycznej analizy wybranych koncepcji sprawiedliwości, które w rozmaity sposób starają się ustosunkować do problemu globalnej dystrybucji dóbr. Zagadnienie sprawiedliwości globalnej przedstawiam w oparciu o krytyczne zestawienie dwóch dominujących stanowisk – stanowiska partykularystycznego (jego punktem wyjścia są poszczególne wspólnoty polityczne, takie jak państwa, do których stosuje się zasady sprawiedliwości, odmawiając lub zmniejszając ich rolę w stosunkach międzynarodowych) oraz stanowiska kosmopolitycznego (jego punktem wyjścia jest przypisanie równych praw wszystkim jednostkom, niezależnie od ich przynależności państwowej czy kulturowej i zastosowanie zasad sprawiedliwości do świata jako całości). Osią tego podziału jest pytanie o możliwość i zakres rozciągnięcia zasad sprawiedliwości wewnątrzpaństwowej na cały świat. Stanowiska te nie są wewnętrznie jednolite.
W ramach stanowiska partykularystycznego (inaczej zwanego państwocentrycznym) można wyróżnić koncepcję komunitariańską (M. Walzer, D. Miller) oraz koncepcję Prawa ludów Johna Rawlsa. Pierwsza z nich, opierając się na założeniach kulturowego relatywizmu, odrzuca kosmopolityczne roszczenia uniwersalizmu etycznego (moralny obiektywizm) oraz neguje indywidualizm liberalny, uznając istnienie zasad sprawiedliwości jedynie w kontekście relacji wspólnotowych (a jedyną wspólnotą jest wspólnota państwowa). Krytykuję tutaj wizję świata jako złożonego z zamkniętych, jednolitych kulturowo społeczeństw, które oddziaływają na siebie na zasadzie „kul bilardowych”, argumentując, że kulturowe uwarunkowania moralności nie eliminują możliwości uzgodnienia pewnego moralnego minimum zasad regulujących wzajemne ogólnoludzkie relacje. Rawls z kolei twierdzi, że perspektywa sprawiedliwości jako bezstronności zastosowana w stosunkach międzynarodowych nie uzasadnia przyjęcia globalnej zasady dyferencji, a jedynie słabą zasadę dystrybucji dóbr w postaci obowiązku pomocy tzw. społeczeństwom obciążonym. Postaram się wykazać, że powszechnie krytykowana koncepcja sprawiedliwości międzynarodowej Rawlsa nie jest niespójna z jego Teorią Sprawiedliwości, ale że jej problem tkwi w błędnych założeniach, co do społeczeństw i relacji między nimi.
Do stanowiska kosmopolitycznego zaliczam liberalny egalitaryzmu oraz globalny utylitaryzm. Liberalni egalitaryści (T. Pogge, B. Barry, S. Caney) rozciągają założenia sprawiedliwości jako bezstronności na skalę globalną, przyjmując analogiczne wnioski, co, moim zdaniem, nie jest w pełni uprawnione. Innym słabym punktem tych koncepcji jest problem legitymizacji prawnej odpowiednich instytucji do realizacji przypisanych jednostkom roszczeń (uprawnienia, którym nie odpowiada żaden obowiązek pozostają retorycznymi manifestami). Skrajnie przeciwstawna koncepcja – globalny utylitaryzm formułuje obowiązek maksymalizacji użyteczność w skali globalnej. Utylitarystyczne myślenie, którym zdominowana jest ekonomiczna polityka takich instytucji jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Bank Światowy, opiera się na zakwestionowanych przez praktykę założeniach, że mechanizmy wolnego rynku są najlepszym instrumentem zmniejszania skrajnych nierówności na świecie i walki z ubóstwem. Zajmując stanowisko pośrednie w sporze kosmopolityzm/partykularyzm, staram się dowieść, że istnieje możliwość przyjęcia pewnych zasad globalnej dystrybucji, zapewniających równość szans i sprawiedliwe warunki partycypacji w wymianie i współpracy globalnej, zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i ponadnarodowym.